Historia
Pokazy ludzkich osobliwości zawsze były powszechne w całej Europie. W różnych epokach były inaczej interpretowane, np. w średniowieczu odbierano je jako boskie znaki i ostrzeżenia. W kolejnych epokach zdeformowani ludzie byli już obiektami ciekawości, a nie strachu, a poświecie krążyły obrazy i ryciny dziwnych ludzi i egzotycznych ludów, ale mało kto miał okazję to wszystko zobaczyć na własne oczy.
Wraz z ekspansją zamorskich wypraw i kolonizacją, zjawisko pokazywania zarówno prawdziwych, jak i tych skrzętnie preparowanych dziwolągów oraz egzotyczne rasy, można było podziwiać powszechnie na targach, jarmarkach i w tawernach całej Europy. W 1787 roku „trzy najcudowniejsze dziko urodzone ludzkie istnienia, a każdy z monstrualnym wolem pod gardłem” można było podziwiać w Londynie za dwa szylingi. Podobno pochodzili z Ameryki Południowej.
Wraz z nastaniem XIX wieku, który był czasem przemian społecznych i taksonomicznego szału rozpoczętego przez teorię Darwina, badania nad zdeformowanymi ciałami stały się niezwykle modne. A wraz z pojawieniem się kolei i parowców, Europejczycy stali się bardziej mobilni, a wykonawcy cyrku dziwów pochodzili z różnych kontynentów.
Klasa średnia szybko rosła, sobota stała się dniem w połowie wolnym, w związku z czym pojawiło się zapotrzebowanie i moda na tanie rozrywki. Powstawały sale koncertowe, teatry, cyrki, ogrody, muzea, a nieużywane witryny sklepowe przekształcono w sale wystawowe 1. Wystawy osobliwości odbywały się nawet w wielkich halach jak Astley’s Theatre, Egyptian Hall na Piccadilly, Alhambra na Leicester Square, Royal Aquarium, Piccadilly Hall i St. James’ Hall.
Pokazy dziwaków były rozrywką dla widowni zróżnicowanej ekonomicznie i społecznie. Niektóre kosztowały jedynie jeden pens, inne zapewniały specjalne prywatne sale tylko dla dam, a kobieta gigant, reklamowała swój show w Lambeth w 1875 roku jako „grzeczny i przyzwoity”.
Freak
Ale skąd tak właściwie wzięło się określenie „freak”? Freak to skrót od „freak of nature”, czyli wybryk natury, a określenie narodziło się w 1847 roku, gdy magazyn Punch opisywał chory apetyt na to, co przerażające i okropne w artykule The Deformito-Mania. A artykule opisano jak Komnata Horrorów Madame Tussaud chowa się w cieniu, a na pierwszy plan przyszły prawdziwe potworności i dziwadła, ludzie bez kończyn, giganci i krasnale, owłosione kobiety i inne potworności.
Artyści, którzy wystawiali swoje ciała przebierali się w kostiumy, układali choreografię i drukowali materiały reklamowe, czy pamiątkowe fotografie. Na scenie odgrywali role, ale wchodzili też w interakcje w publicznością, rozmawiali z nimi często w kilku językach oraz pozwalali dotykać ciała2.
Czy dało się z tego wyżyć?
Panuje przekonanie, że dziwadła były wykorzystywane i zapewne pracowali wbrew własnej woli za darmo. Nic bardziej mylnego. O ile część artystów jak np. Krao (o której mowa będzie dalej), została sprzedana przez rodziców, to wiele osób z wrodzonymi anomaliami wybierało karierę jako dziwak do oglądania, niż szukało innego źródła utrzymania albo miejsca w przytułku.
Występujący wbrew pozorom mieli pełną kontrolę nad wystawianiem swoich ciał oraz mogli negocjować warunki finansowe. Praca taka była lukratywna, łatwiejsza i bardziej płatna niż inna, którą mogły wykonywać osoby niewykwalifikowane. Nawet artyści spoza Europy, z krajów których życie zostało zniszczone przez kolonializm, często zgadzali się na dołączenie do wędrownych trup. Grupa Zulusów którzy występowali w 1899 roku w Earl’s Court wybrała pokazywanie tradycyjnych tańców w Anglii, a nie pracę w niebezpiecznych kopalniach w południowej Afryce.
Niektórzy oddawali się pod opiekę agentom jak sławny Count Orloff „the Human Ostrich”, którego występ polegał na pożeraniu dziwnych przedmiotów. Orloff prowadził międzynarodową agencję. Managerowie miejsc, w których można było prezentować zdeformowane ciała zachęcali wykonawców opłacając im koszty podróży i proponowali dwie formy wynagrodzenia: jednorazowe lub udział w zyskach. Ponadto po zakończonym występie do publiczności był wysyłany kapelusz i a sposób zarobione pieniądze lądowały bezpośrednio w kieszeni artysty, bez dzielenia się z pośrednikami.
Rząd brytyjski, wyczulony na wyzysk, szczególnie w następstwie zniesienia handlu niewolnikami w 1807 roku i samego niewolnictwa w rok 1833, trzymał pieczę nad wykonawcami zza granicy i wymagał udowodnienia, że wykonawcy dobrowolnie zgodzili się na kontrakt w celach rozrywkowych. Manager musiał zapłacić depozyt na powrót występujących do domu. Państwo interweniowało w przypadkach gdy istniało prawdopodobieństwo, że manager źle traktuje swoich „prymitywnych” wykonawców, wykorzystuje fakt że byli daleko od domu i nie mówili po angielsku.
Poświadczenia od lekarza
Przedsiębiorcy działający w branży rozrywkowej bardzo często korzystali z referencji lekarzy, często sfałszowanych, aby poprzeć twierdzenia o wyjątkowości i autentyczności artysty.
Gdy Tom Thumb (Tomcio Paluch) był pokazywany w 1846 roku, jego ulotka informowała, że „Lekarze Jej Wysokości uznali go za najbardziej symetrycznego karła na świecie!” Dwugłowa dziewczynka pokazywana na Drury Lane w 1853 roku była opisywana przez „najwybitniejszych lekarzy i chirurgów Londynu jako najwspanialszy pokaz, jaki stworzyła natura”. Dwunastoletniego Chłopca-Leoparda ogłoszono hybrydą dwóch ludzkich ras o odmiennych kolorach. Jego ciało było czarno-brązowe, nakrapiane białymi plamkami wielkości trzypensówki na całym ciele oraz włosach. Efekt takiego rzekomego mieszania ras ostrzegał przez zgubnymi skutkami krzyżowania i zalecał konieczność zachowania czystości białego ciała.
Krao i Farini
„Zwykłym argumentem przeciwko prawdzie teorii darwinowskiej, że człowiek i małpa mają wspólne pochodzenie, zawsze było to, że żadne zwierzę nie zostało dotychczas odkryte w stanie przejściowym pomiędzy małpą a człowiekiem. Brakujące ogniwo jest teraz dostępne w osobie KRAO, doskonałego okazu kroku między człowiekiem, a małpą.”
Książka Darwina „O pochodzeniu gatunków” opublikowana w 1859 roku jedynie nawiązywała do zastosowania zasady doboru naturalnego w czasie badania ewolucji człowieka. Jednakże Thomas Huxley w 1860 roku rozwinął teorię i umiejscowił człowieka w przyrodzie bliżej małp niż aniołów. Do czasu publikacji „The Descent of Man” w 1871 roku, nazwisko Darwina było nieodłącznie kojarzone z „teorią małpy”.
Krytycy teorii ewolucji koncentrowali się na tym, że do tej pory nie zidentyfikowano żadnego gatunku znajdującego się pomiędzy człowiekiem, a małpą. Odkrycie brakującego ogniwa mogłoby być dowodem teorii ewolucji. W drugiej połowie XIX wieku brakujące ogniwa zaczęły pojawiać się jako satyryczne obrazki, a w latach siedemdziesiątych po razy pierwszy pokazano owłosioną czternastolatkę we Francji określając ją takim mianem. Jednak dopiero wielki kanadyjski impresario G. A. Farini zamienił poszukiwania brakującego ogniwa na niezłe pieniądze, promując w 1883 roku Krao, pół-człowieka, pół-małpę.
Łowcy talentów Fariniego, a raczej poszukiwacze dziwadeł, zostali wysłani do Azji, ponieważ od dawna krążyły pogłoski, że w rejonie południowo-wschodnim zwanym przez Wiktorian Indochinami można znaleźć ludzi z ogonami. Dramatyczna opowieść o schwytaniu Krao była częścią dziewiętnastowiecznej narracji, traktującej imperializm jako przygodę hartującą męski charakter. Indochiny nie były jeszcze częścią imperium brytyjskiego, a Krao znaleziono w Laosie, choć najprawdopodobniej urodziła się w Syjamie. Jej przewiezienie do Anglii było odbierane jako ratunek przed dzikim życiem. Gdy poinformowano księcia Kromolata, że Krao będzie „o wiele lepiej w ucywilizowanej Europie, niż dzikim kraju”, książę miał odpowiedzieć, że rzeczywiście doszły go słuchy o „wielkim szołmenie” i natychmiast zgodził się na jej podróż do Anglii „pod warunkiem, że zostanie ona formalnie przyjęta przez Fariniego jako przybrana córka”. Formalna adopcja została potwierdzona przez Fariniego, a dziewczynka została wedle brytyjskiego prawa zaczepiona i miała odebrać odpowiednią edukację.
W rzeczywistości, według artykułu z Nature z kwietnia 1883 roku, rodzice Krao byli całkiem zwyczajni, a samo imię „Krao” było jej przezwiskiem znaczącym „wąsik”. Rodzice również wystawiali ją do oglądania za opłatą, zanim sprzedali ją Anglikom.
Farini często ubierał Krao w sukienkę i eleganckie czarne buty jak dziewczyny z klasy średniej, ale jej ubranie zawsze odsłaniało włochate ręce i nogi. Na pamiątkowej fotografii jest ubrana w wyszukany kapelusz, falbaniastą sukienkę przypominającą ubrania lalki . Chwalono ją za doskonałe maniery oraz bardzo dobrą znajomość angielskiego.
Krao po raz pierwszy została pokazana w styczniu 1883 roku w Westminster Aqurium3. Występowała w Wielkiej Brytanii przez siedem miesięcy4 jako naukowy okaz, „żywy dowód na teorię Darwina o pochodzeniu rasy ludzkiej”.
Większość „naukowej” dyskusji o Krao skupiało się na twierdzeniu, że pochodzi z owłosionej rodziny, a nawet owłosionego gatunku. Farini przepisywał cytaty z prasy, które podkreślały małpie cechy Krao, a obrazy które jej towarzyszyły w czasie wystawy podkreślały jej małpie cechy, ilustracja zdobiąca okładkę broszury przedstawiała ją jako małpie dziecko, nagie i pokryte obfitymi włosami. Kolejne zdjęcia promocyjne ukazywały jej nagie ciało przytulone do adopcyjnego ojca.
„Oto wielki Farini, który z biletem turystycznym i agentem w kilka miesięcy zrobili więcej niż biedny Darwin osiągnął dzięki pomocy całego świata zwierząt przez całe życie” – osiągnięcia naukowe Fariniego chwalił magazyn Sporting and Dramatic News 6 grudnia 1883 roku.
Farini nie omieszkał wykorzystać tego cytatu umieszczając go w materiałach reklamowych.
Do promocji używał również carte de visite gdzie przedstawiał Darwina jako zjawę unoszącą się nad Krao w pozycji małpiej, sugerując że naukowiec był świadkiem tego wielkiego odkrycia i podziwiał naukowy triumf Fariniego zza grobu.
„Ma podwójny rząd zębów w górnej szczęce; w zagłębieniu policzków może odkładać jedzenie, które zje, gdy go będzie potrzebowała, tak jak robią to małpy, a jej palce rąk i stóp zginają się do przodu i tyłu z taką samą łatwością” – Strand
„Dolna część ciała jest bardziej podobna do małpy” – Daily Chronicle
„(Jej)twarz jest wyjątkowo podobna do goryla, ale z ludzkim wyrazem twarzy.” – Evening News
Jednak wiele osób było wyraźnie rozczarowanych jej wystawą: „Przygotowałem się, by zobaczyć coś bardziej darwinowskiego” napisał Land and Water „wyobrażając sobie istotę na wpół zwierzęcą podobną do goryla” ale zamiast tego zobaczył „pogodną dziewczynkę” (Land and Water, 6 stycznia 1883)
BritishMedical Journal w numerze ze stycznia 1883, zauważył, że wszystkie jej fizyczne osobliwości były powszechne „wśród ras koloru żółtego zamieszkujących wschodnią część Indii”
The Daily News Daily News utrzymywał że „anatomowie i antropolodzy muszą zdecydować czy Krao jest w jakimś stopniu strukturalnie powiązana z małpą. Przeciętny obserwator prawdopodobnie nie okryje czy jest”.
Illustrated London News twierdzili że „jest więcej angielskich dzieci, które zasługują aby nazwać je małpami”
Krao nie była tylko obiektem walk o prawdziwość teorii Darwina i poszukiwania brakującego ogniwa. Podczas gdy dla Brytyjczyków erotyczna natura półnagich występów młodej kobiety była domniemana, Francuskie media zmieniły fotografię nieśmiałej 9-letniej Krao w dżungli na obraz seksualnie dostępnej młodej kobiety. Ilustracja ta pojawiła się na reklamowym plakacie w prywatnym pomieszczeniu. Krao spoglądała przez lewe ramię i uśmiech asię kokietując swoich widzów. Jej nogi i uda są znacznie bardziej wyeksponowane.
Magazyn English Mechanic and World of Science w grudniu 1894 roku poinformował, że podczas występów w Niemczech, Krao otrzymała propozycję małżeństwa, którą odrzuciła ponieważ „poznała niezależność podczas dzikiego życia w lasach”.
Jenak dopiero na przełomie wieków seksualność Krao wywołała niepokój w Wielkiej Brytanii. W 1899 roku gdy Krao pojawiła się ponownie w Aquarium, zagorzały członek zdegustowanego społeczeństwa napisał do London County Council skargę. Zszokowany korespondent utrzymywał że „w interesie przyzwoitości” występ powinien zostać wycofany. (Unsigned letter to Clerk of London County Council, 22 grudnia 1899.) Rada zbadała występ i nie znaleźli „nic czy to w występie, czy w kostiumie kobiety, co mogło wymagać jakiejkolwiek uwagi”.
Krao była jedną z najlepiej zarabiających artystek wystaw osobliwości, a jej występy cały czas cieszyły się wielką popularnością. Występowała aż do śmierci na skutek grypy w 1926 roku.
Bibliografia:
„Victorian Freaks: The Social Context of Freakery in Britain” – Marlene Tromp
„Spectacle of Deformity Freak Shows and Modern British Culture” – Nadja Durbach
- Występował tam „czarny karzeł”, który dzielił plakat z „wielką kobietą”, pancernikiem, kilkoma wężami i woskową wystawą ofiar Kuby Rozpruwacza, które zostały zamordowane kilka przecznic od sklepu.
- Ulotka Julii Pastrana „kobiety z brodą”, która śpiewała po angielsku i hiszpański oraz tańczyła Highland Fling informowała, że „po każdym występie, podchodzi do publiczności aby konwersować i odpowiadać na pytania”. Materiały promocyjne Madame Fortune: „każdy będzie mógł dotknąć jej brody, aby przekonać się że jest doskonale naturalna”.
- W akwarium które znajdowało się niedaleko Charing Crossmieścił się teatr, koncerty, variety shows, pokazy dziwaków i czasowe wystawy niezwykłych zwierząt morskich, w tym białego morsa, i manata, którego Farini reklamowała jako syrenkę. Pomimo nazwy ekspozycja ryb była na drugim miejscu.
- Potem podróżował po Francji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych.
